ԵՂԵՌՆԻ ԶՈՀԵՐԻ ՀՈՒՇԱՀԱՄԱԼԻՐ

Խորհրդային Հայաստանում երկար ժամանակ եղեռնի թեմայի վրա արգելք էր դրված: Վերջին անգամ եղեռնի զոհերի հիշատակին Հայաստանում եկեղեցիների զանգերը ղողանջել են 1926թ. ապրիլի 24-ին, քանզի ՀԿԿ Կենտկոմի բյուրոյի 1926թ. օգոստոսի 31-ի որոշմամբ հանձնարարվել է «բանակցություններ վարել կաթողիկոսության հետ համաշխարհային պատերազմի զոհերի հիշատակի օրը (24 ապրիլի) նշելը վերացնելու անհրաժեշտության մասին»:

Հայտնի է նաև, որ ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացնող առաջին կոթողը` փոքրաչափ մի մատուռ, 1950-ական թվականներին կառուցվել է Անթիլիասում, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսի վեհարանի տարածքում, ուր ամփոփված են Դեյր Էլ Զոր անապատից բերված ցեղասպանության զոհերի աճյունները:

Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին հուշարձան կառուցելու գաղափարն առաջին անգամ արծարծվել է ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Յակոբ Զարուբյանի և լիբանանահայ հասարակականգործիչ Անդրանիկ Ծառուկյանի 1962-ին կայացած հանդիպման ժամանակ, որից հետո հուշարձան բացելու մասին առաջարկություն է ուղարկվել Մոսկվա` 1915 թվականին հայերի զանգվածային բնաջնջման 50-ամյակի առթիվ կայանալիք միջոցառումների ցանկում ընդգրկելու մասին: 

Դա 1964 թվականն էր, երբ առաջին անգամ ԽՄԿԿ Կենտկոմն անդրադառնում էր եղեռնին: Առաջարկը մոտավորապես ձևակերպված էր այսպես` Երևանում կանգնեցնել առաջին համաշխարհային պատերազմում զանգվածային բնաջնջման ենթարկված հայ զոհերի հիշատակին կոթող կառուցելու մասին: Մոսկվան ընդունում է առաջարկը մարտի 16-ին: Խորհրդային ավանդույթներին համապատասխան` որոշման առաջին կետում հուշարձանի կառուցումը կապվում է ՙհանրապետության աշխատավորության ու հասարակական կազմակերպությունների ցանկությունների՚ հետ, և երկրորդ կարևոր հանգամանքը այն էր, որ որոշման մեջ հիշատակվում էր ԵՂԵՌՆ բառը: Որոշման հաջորդ կետերով հանձնարարվում է Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետության Պետշինին` հայտարարել կոթողի լավագույն նախագծի բաց մրցանակաբաշխություն և կոթողի կառուցումն ավարտել 1965 թվականին: Ներկայացված 78 նախագծերից` երկարատև քննարկումից հետո, որոշվում է մրցույթին մասնակցելու իրավունք շնորհել 8-ին, որոնց մեջ կային նաև խորհրդային ավանդույթներին բնորոշ առաջարկություններ: Մասնավորապես, առաջարկվում էր կառուցել ՙՎերածնունդ՚ կոթող, որտեղ Լենինն իր փրկության ձեռքն էր մեկնում կործանման եզրին հասած հայ ժողովրդին:

Ինժեներների մի խումբ առաջարկում էր եղեռնի հուշարձանը տեղադրել Հաղթանակի զբոսայգում «անգործության մատնված» Ստալինի մոնումենտի պատվանդանի վրա` կախելով մի մեծ զանգ, որը հնչեցնել յուրաքանչյուր տարվա ապրիլի 24-ին: Առաջարկվեց նաև խնդրել Երևանի քաղսովետի գործկոմին` Ծիծեռնակաբերդում նախատեսնվող սպորտի պալատի շինարարության կապակցությամբ վերանայել եղեռնի կոթողի տեղադրման հարցը: Հուշարձանը կիսավարտ վիճակում բացվեց 1967 թ. նոյեմբերի 29-ին` Հայաստանի խորհրդայնացման 47-րդ տարեդարձի օրը, ինչպես ընդունված էր խորհրդային տարիներին` ամեն նշանավոր կառույց շահագործման հանձնել այդ օրը, այն կապելով հայ ժողովրդի վերածննդի հետ: ժամանակին լերկ բլուրում համատարած ծառատունկը և յուրաքանչյուր նորատունկ ծառի ու թփի հանդեպ հոգատար վերաբերմունքը հնարավորություն տվեց տարածքը դարձնել փարթամ անտառ: Այդ տարիների երիտասարդները, հատկապես ուսանողները, շատ ոգևորված էին օձ ու կարիճների բնակատեղի Ծիծեռնակաբերդի ամայի քարաստաններն այգու վերածելու հայրենասիրական առաքելությամբ: Եվ կանաչապատումն ու շինարարությունը համատեղ ընթացքով ստեղծեցին այն, առանց ինչի մեր քաղաքի դիմապատկերից կբացակայեր չափազանց կարևոր մի երևույթ` Եղեռնի հուշարձանը, որը կառուցման տարիներից սկսած դարձավ մեր ժողովրդի ամենագլխավոր ուխտավայրերից մեկը: 

Համաժողովրդական միջոցառման պատրանք ստեղծող մայիսմեկյան և հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանակին նվիրված շքերթերի մասնակիցներն ադմինիստրատիվ տույժի հեռանկարից սարսափահար` տարվա ընթացքում երկու անգամ «հոծ շարքերով», հիմնարկ ձեռնարկությունների ղեկավարների, կուսակցական ու կոմերիտական կազմակերպության ներկայացուցիչների, արհկոմիտեների նախագահների հսկողությամբ, Հանրապետության հրապարակ էին գալիս (այն ժամանակ` Լենինի հրապարակ), կառավարական տրիբունայի առջևից անցնելիս անպայման արձագանքում հրապարակում հնչող «կեցցեներին և ուռռաներին» ու պարտադրված կեղծ տոնից ազատված, արևահար ու հոգնած ազատ շունչ քաշում, երբ իրենց շարասյունը վերջապես դուրս էր գալիս հրապարակի տարածքից:

Եղեռնի հուշարձանի բացումը ազատ կամքի դրսևորման մեր առաջին հնարավորությունը եղավ խորհրդային տարիներին. ուզում ես գնա, չես ուզում` կարող ես չգնալ... Եվ սկսվեց ու գնալով առավել ահագնացավ մեր կամքը` այդ օրը անպայման լինել նրանց հետ, ովքեր եղեռնի էին ենթարկվել միայն այն բանի համար, որ հավատացել են նրան, ով ևս խաչին բարձրացավ` հանուն իր դավանանքի: 

Հիմա ծայրահեղության աստիճանի անհեթեթ կթվա ասելիքն ու` անհավանական, որ հուշարձանի բացումից հետո հատկապես առաջին տարիներին ապրիլի 24-ին եղեռնի հուշարձան բարձրացողների մեջ բացակայում էին պետական պաշտոնյաները, ղեկավար անձինք...

Առաջին անգամ պետականորեն եղեռնի օրը նշվեց 1975 թվականին: Ժողովրդի հետ եղեռնի հուշարձան բարձրացան կենտկոմի քարտուղարները, պետության ղեկավարները` 60-ամյակի առիթով: Այդ օրն առաջին անգամ հանրապետության ամբողջ տարածքում հայտարարվեց լռության րոպե` տեղական ժամանակով ժամը 19.00-ին, որը հետո ավանդական դարձավ: Առաջին անգամ հեռուստատեսությամբ հանդես եկավ երկրի առաջին դեմքը` Կարեն Դեմիրճյանը: Եղեռնի զոհերի հիշատակին կառուցված համալիրն ամբողջացավ 1995 թվականին` հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի կառուցմամբ:

Մի քանի խոսք համալիրի այն կառույցի մասին, որը, ըստ նախագծի, պետք է խորհրդանշեր Հայաստանի վերելքը խորհրդային տարիներին: Սակայն մենք չէինք լինի, եթե նման հուշակոթողում դրա մեջ ևս իմաստ չդնեինք` առաջին հայացքից չնկատվող, բայց շատ կարևոր...

Ապրիլի 24-ին, երբ կլինես Ծիծեռնակաբերդում, առավել ուշադիր նայիր դեպի երկինք խոյացող սլացքասյունին և կնկատես, որ այն երկու գագաթ ունի` մեկը ավելի բարձր, մյուսը` մի փոքր կարճ:

Կարծում եմ` քո երևակայությունը կօգնի քեզ Արարատի ֆոնին նկատել Արարատների յուրօրինակ մեկնաբանությունը, որը ժամանակին մեծ համարձակություն էր պահանջում:

Construction of the memorial began in 1966 (during Soviet times) in response to the 1965 Yerevan demonstrations during which one million people demonstrated in Yerevan for 24 hours to commemorate the 50th anniversary of the Genocide. The memorial is designed by architects Arthur Tarkhanyan, Sashur Kalashyan and artist Hovhannes Khachatryan.[4] It was completed in November 1967.

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ